i̇nsan hakları tarihsel gelişmenin ürünüdür. dinamik bir yapıya sahiptir.
i̇nsan hakları evrensel beyannamesi
medeni ve siyasi haklar sözleşmesi
avrupa i̇nsan hakları sözleşmesi
günümüzdeki insan hakları temel metin dayanakları bu sözleşme metinleridir. birbirlerine benzer yapıdadırlar. (hak ve özgürlükler bakımından.)
tarihsel temelleri,
1215 magna carta libertatum
1776 abd anayasası
fransa özgürlük maddeleri
bilim ve teknolojinin ilerlemesi ve gelişmeler hukukunda değişmesine etki eder. yeni sorunların ortaya çıkışı ve bunun çözümü için gerekli tedbirlerin alınmasıyla hukukî, insan hakları bazında da değişimler yaşanır.
i̇nsan haklarıyla ilgili sorunların çözümünde “hakim çoğunluk” etkilidir. i̇nsan hakları ile ilgili sorunları azaltmak için “kültürel çoğunluk” oluşturulmalıdır, sorunların çözümleri sağlanılabilmelidir. kültürel çoğunluğun olduğu yerlerde insan hakları sorunları daha azdır.
(bkz: avrupa)
i̇nsan hakları ve özgürlükler çerçevesinde eksen kavramlar vardır. özgürlük, eşitlik, i̇nsan haysiyeti insan haklarının temelidir.
özgürlük, herkese tanınmış haktır. i̇nsan hakları devlete karşı kişinin kendisi tarafından ileri sürülebilir.
i̇nsan haklarının çağdaş anlayışı 3 gereklilikten oluşur.
saygı göstermek
korumak
i̇lerlemek
i̇nsan hakları devletten talep edilen haklardır. temel insan haklarının ileri sürüleceği makam devlettir. devlet yasaları uygulamak ve halkını korumak zorundadır. devlet oluşumunun tüm finansörü vatandaş vergileridir. devlet hizmet için vardır, yapması gereken şeydir.
saygı göstermek, devletin hak ve özgürlüklerin kullanılmasına saygı göstermesi lazımdır. devlet bireysel özgürlükleri korumalıdır. devlet ile vatandaş arasında ki ilişki bütünü anayasada belirtildiği üzere; halkın gösteri yapma, konuşma, fikir beyan etme, yürüyüş yapma vb. özgürlüklerini tanır. hukuk herkese eşit dağıtılmalıdır.
güvenlikçi anlayış ülkeyi daha güvenli kılmaz. önemli olan, güvenlik sorunu ortaya çıkmadan bertaraf edilmelidir. bir suç oluşmadan engellenmesi, suçun oluştuktan sonra çözülmesinden daha az maliyetli olacaktır. suç işleme oranları düşürülmelidir.
güvenlik ve güvenlikçi yaklaşım özgürlükleri kısıtlayabilir. devlet birey haklarının kullanılmasına saygı göstermelidir.
korumak, devlet kişi hak ve özgürlüklerini korumak, bunlara olabilecek tehditleri engellemekle yükümlüdür. devlet insan haklarını korumakla yükümlüdür.
i̇lerlemek, devlet insan haklarını etkin kullanmak için geliştirmesi gerekir. hayvan hakları önce yoktu ama çeşitli hassasiyetler ve kanunlarla hayvan hakları çıkmış bulunmakta hatta bazı hukuk fakültelerinde ders olarak gösterilmektedir.
farklı olana saygı ve hukuk önünde eşitliğin geliştirilmesi gerekmektedir. (farklı olana saygı ve ayrımcılık yasağı)
eşitlik
eşit özgürlük
herkes için özgürlük, eşit özgürlük olarak karşılıklı dileğini yerine getirir. eşitlik ve özgürlük birbirlerinden ayrılmazlar. temel kavramlardır. eşitsizlik ortamlarında ancak bazılarının özgürlüğünden söz edilebilir. dolayısıyla eşit özgürlük insan haklarının hem “sınırı” hem de “güvencesidir”.
özgürlüklerin eşit şekilde herkese tanınması gerekir. hukuk kuralları herkesedir ve herkesin uyması gerekir. eşit özgürlük bizlerin sınırlarını da çizmektedir. başkalarının özgürlük haklarına girmemizi engeller.
mümkün olduğunca istisna tanınmaması gerekir. herkes hukuk kurallarına eşit şekilde uymalıdır. kırmızı ışıkta durmaya herkes mükelleftir ama ambulans ve itfaiye uymayabilir fakat bu imtiyazdan siyasi otorite, koruma, vali vb. de yararlanabilir, mümkün olduğunca hukuk kurallarına uyulması gerekir. örnek verilecek olursa, hakim ve savcıların hız sınırlarının olmaması. kendilerine istisnai haklar getirmişlerdir. kamu yararı söz konusu olmadığından olmaması gerekir, bireysel ayrımcılık mevcut olmuş olur. eşitsiz bir özgürlük vardır.
haklar ve özgürlükler arasında çatışma olabilir. özgürlükler sınırsız değildir. birinin özgürlüğünün başladığı yerde diğerinin bitmesi durumu; müzik dinleme hakkı mevcut ama son ses dinleyemezsiniz. özgürlükler başkalarının özgürlüğünün sınırını aşmamalıdır. devletin özgürlük aşımlarına müdahale etmesi gerekir. “özgürlük –güvenlik i̇kilemi” meselesinde devlet güvenlik nedeniyle özgürlük kısıtlarken çok titiz davranmalıdır. eğer öyle olmaz ve ilerlerse sistematik bir hale gelir ve özgürlükten bahsedemeyiz. i̇dare güvenlik özgürlük ikilemi konusunda özgürlüğü kayırmalı ve göz ardı etmemelidir.
hak ve özgürlüklerin çatışması halinde uzlaşma gerekir. bu uzlaşmaları yapacak mekanizmaların oluşturulması ve geliştirilmesi gerekmektedir. sivil toplumun güçlendirilmesi gerekir. sorunlar direkt idare mercilerine ulaşmadan, devletin ve idarenin kontrolü ile oluşturulmuş mekanizmalar ile uzlaşmalar sağlanılabilir. vatandaşlar hak ve özgürlükleriyle alakalı sorunlarını iletip çözüm bulabilirler.
hukuksal güvenlik meselesi, hukuk güvenliğinin sağlanması gerekir. (güvenilir hukuk) hukuk devleti hukuksal güvenliği sağlamanın ve özgürlü güvence altına almanın en ileri derece eşiğidir. zaman zaman kişi güvenliği ile hukuksal güvenlik arasında yakın bir ilişki kurulabilir. bu ilişki kişiliğin özünün korunmasına yöneliktir. hakimler ve savcıların özlük haklarının korunması gerekir. çünkü bu kişiler kontrolsüz şekilde atanıp/sürgün edilmesi ile hukuka karışılmış olacaktır. (hukukun bağımsızlığına) örneğin akademisyenler çakılı kadrolardır. terör gibi durumlarda/suçlarında görevden alınabilirler ama atamalara müdahale edilemez. hukuk kuralları çok fevri ve hızlı değiştirilmemelidir. örneğin almanya’da savaştan sonra 2-3 defa imar planı yasası değiştirilmiştir. fakat ülkemizde 2-3 ayda bir değişmektedir.
“hukuk devleti eşit özgürlüğün hem sınırı hem de güvencesidir.”
dayanışma meselesi, insanlar eşit haklara sahipse, toplum içinde dayanışma olacaktır. fakat insanlar eşit olmadığı zaman ötekileşme ve ayrışma meydana gelir. dayanışmaz olmaz, toplumsal bütünlük için dayanışma olmazsa olmazdır.
haysiyet, i̇nsan haysiyetli bir varlıktır. i̇nsana yönelik hak ve özgürlükler haysiyet kriterlerinde değerlendirilmelidir. 2 ilkesi mevcuttur.
i̇nsanı sadece bir araç olarak görmemek ve böyle bir muameleye tabi tutmamak
i̇nsanın yaşamsal ihtiyaçlarını karşılamak
i̇nsanların yaşamasına uygun koşullar sağlanmalıdır. (yasama hakkı, belenme hakkı, barınma hakkı, eğitim hakkı, seyahat özgürlüğü, serbest dolaşma hakkı vb.)
i̇nsanın haysiyeti doğrudan temel hakları oluşturmalıdır.
bir insanın haysiyeti korunurken diğer insanın haysiyeti zedelenemez. i̇nsanın haysiyeti ihlal edilemez. (ai̇hs) i̇nsanlar bir cezadan müşteki ise onu güvenlik güçleri yakalar ve adalete, hukuka temsil eder. bunu devlet dışında kimse sağlayamaz. i̇nsanı cezalandırmak devlete aittir.
haysiyet ilkesinden yabancılaşmamak ve kendisine yabancı olan amaçların hizmetine konulmamak anlamı çıkar. i̇nsan sadece bir araç olarak görülmemeli, insanın yaşamsal ihtiyaçları karşılanmalıdır. bu insan haysiyetinin bir gerekliliğidir.
haysiyet bir hak veya özgürlüğün kullanılmasında onu zedeleyen kişilere karşı öne sürülebilir. haysiyet diğer bütün hak ve özgürlüklerden üstündür. bu özelliğiyle “i̇stisna kabul etmeyen” bir ilkedir.
özgürlük, eşitlik ve haysiyet kavramları birlikte insan haklarının iskeletini oluştururlar